Bir zehirin organizmaya alınması, birikmesi veya organizmanın bunu kendi bünyesinde üretmesi neticesinde meydana gelen, çeşitli dokulardaki geçici veya dâimi, menfî (zararlı) değişiklikler. Zehirlenme, bir defâda alınan zehirle husûle gelebildiği gibi, küçük dozların üst üste alınmasıyla da meydana gelebilir. Zehirlenmenin ağırlığı alınan maddenin miktarına ve vasıflarına bağlıdır. Zehirlenmeler çeşitli sebeplerden olabilir. Bunların başlıcaları:

Endüstri mahsulleri ile: Bu zehirlenmeler çok çeşitli maddelerle meydana gelir. Bunların başında boya sanâyiinde kullanılan anilin, metilalkol; kauçuk endüstrisinde benzen, toluen, ksilol; eskiden tabâbette kullanılan bugün boya ve kozmetik sanâyiinde kullanılan arsenik; bakırla uğraşanlarda bakır; akü sanâyiinde kullanılan antimon, kadmium ve kurşun; gene matbaacı, boyacı ve ressamlarda kurşun; tütünle uğraşanlarda ve devamlı sigara içenlerde nikotin; fâre zehirinde kullanılan strikinin ve talium, termometre yapan ve cıva ile uğraşanlarda cıva; haşere öldürücüler, ilâçlarda ve yangın söndürücülerde karbon tetroklorür; DDT, kömür ocakları, grizu patlamalarında kezâ iyi yanmamış mangal ve bozuk sobalarda, otomobil ekzoz gazlarında karbon monoksit; evlerde böcek öldürücü olarak kullanılan naftalin; nihâyet harplerde forsgen ve kloropikrin gazlarıyla zehirlenmeler olabilir.

İlâçlara bağlı zehirlenmeler: Eter, azot protoksit gibi anestetik maddelere bağlı zehirlenmeler, uyuşturucu maddeler başta morfin, esrar gibi maddeler; romatizma ve kalp hastalıkları tedâvisinde kullanılan antikogulan (pıhtılaşmayı önleyici) ilâçlar, antikolinerjik (ülser tedâvisinde kullanılan) ilâçlar, antiallerjik (allerjiyi önleyici) ilâçlar, uyku ilâçları, intihar kastı ile alınan asitler, alkaliler, uyuşturucu ilâçlar, kezâ aspirin, keyif verici madde olarak içilen alkollü içkiler, epilasyon (kıllanmada) ve radiolojik tetkiklerde kullanılan, suda eriyen, baryum tuzlarına bağlı zehirlenmeler görülebilir. Bu zehirlenmeler özel klinik belirtiler gösterir. Bu belirtilere bakarak zehirlenmenin hangi maddeyle husûle geldiğini tahmin etmek mümkün olabilir. Fakat bu konuda yapılan soruşturma veya zehirlenen şahsın mesleği oldukça faydalı bilgiler verir. Tabiatiyle intihar kastı olup olmadığı, son zamanlarda bu şahsın rûhî durumu ve sosyal münâsebetlerinde değişiklikler olup olmadığı sorulup araştırılır.

Bu tip zehirlenmelere teşhis konduktan sonra zehirlenmeye sebep olan maddenin antidotu yapılmalıdır. Zehirli maddeyi ağızdan alanlara süt içirilir, sonra mîde yıkaması yapılır, mushil verilir, lavman yapılır. Zehirli maddeyi injeksiyon yoluyla almışlarda kol veya bacak hangisinden injeksiyon yapılmışsa bağlanır. Kezâ yılan sokmasında olduğu gibi zehirin kan dolaşımına geçmesi de bu yolla önlenir. Hemen solunum, dolaşım ve beyinde ortaya çıkabilecek belirtiler için tedbirler alınır. Bu tedbirler sun’î solunum, kalbin takviye edilmesi, şoka karşı tedâvi, kan nakli, ihtiyaçları önleyici müsekkin ilâçlar ve antibiyotikler yapılır.

Asitlerle zehirlenme vak’alarında mîde sondası takılır, süt ve hafif alkaliler; alkalilerle zehirlenmede ise bol su ve süt içirilmesi ile diğer tedbirler alınır.
Gıdâ zehirlenmeleri: Gıdâ zehirlenmeleri zehirli mantar, çimlenmiş patates, çavdar mahmuzu ihtivâ eden unlar, toksik maddeler, yâhut bakteriler veya bunların toksinleri ile bulaşmış gıdâlarda husûle gelir. Eskiden gıdâ zehirlenmesinin bekletilmiş yemeklerde meydana gelen bâzı zehirli maddelerden veya kalaysız bakır ve alüminyum kaplarda teşekkül eden bakır ve alüminyum oksitle ortaya çıktığı zannedilirdi. Halbuki bugün bunların bakteri ve bakteri toksinleriyle husûle geldiği anlaşılmıştır.

Bakteriyle husûle gelen gıdâ zehirlenmeleri: Bu zehirlenmelere sebep olan bakteriler Salmonella tifi ve Salmonella Paratifi A ve B’dir. Daha nâdir olarak alfa hemolitik streptokoklar, koli basili, pyocyaneus, proteus basilleri ve enterekoklar gıdâ zehirlenmesine sebep olabilir. Bu tip gıdâ zehirlenmeleri en fazla et, yumurta, balık, süt ve süt mâmullerinin yenilmesi ile veya diğer yiyeceklere bu bakterilerin bulaşması ile ortaya çıkar. Bâzan da Salmonella enfeksiyonu geçirmekte olan bir hayvanın etini yemek veya hastalık taşıyan insanların (portörlerin) yiyeceklere bakteri bulaştırması ile zehirlenme meydana gelir. Bu sebepten aşçıların ve gıdâ maddeleri satan kimselerin sık sık sağlık kontrolünden geçirilmesi gerekir. Bu tip gıdâ zehirlenmeleri en çok sıcak iklimlerde veya sıcak mevsimlerde görülür. Aynı gıdâyı yiyen bir grup insanda fabrika ve okul gibi müesseselerde patlak verir. Bu zehirlenmelerde klinik tablo süratle gelişir. Üşüme ile ateş, adale ağrıları, bulantı, kusma, kramp tarzında karın ağrıları ve ishaller vardır.

Toksinlerle husûle gelen zehirlenmeler: Bâzı stafilokoklar sıcaklığa dayanıklı bir toksin (zehir) ifraz ederler. Gıdâ ile bulaşmış bu toksinler zehirlenmeye sebep olur. Bu zehirlenmelerde gene et, süt ve süt mâmülleri, kremalı pastalar ve balık konserveleri ile husûle gelir. Bu tip zehirlenmelerin sebebi elinde çıban, dolama veya cerahatli iltihaplar veya burun-yutak bölümünde iltihap bulunan kimselerin yukarıdaki gıdâ maddelerini mikroplarla kirletmeleridir.

Hastalığın belirtileri önceki bakteriyle ortaya çıkan gıdâ zehirlenmesi gibidir. Ancak bu hastalarda ateş bulunmaz; hastalık daha kısa sürede kendini gösterir ve şoka eğilim daha fazladır.
Botulismus: Bu zehirlenme clostridium botulinum adında bir mikrobun husûle getirdiği toksin ile ortaya çıkar. Ülkemizde az görülür. Evlerde konserve hazırlamak âdetinde olan batı ülkelerinde sık rastlanır.

Hastalık baş ağrısı, baş dönmesi ve halsizlikle başlar. Görme bozuklukları, çift görme, şaşılık, göz kapaklarında düşüklük yutma güçlüğü, konuşma bozukluğu, tansiyon düşüklüğü, solunum felci ile ölüm olabilir.

Botulismus zehiri bulaşmış yemekler ve konservelerde ekşime ve etkili kokular vardır. Kutu içinde gaz teşekkülüne bağlı olarak konserve kutusunun altı ve üstü kabarmıştır. Bu tip konserveler yenmemelidir.

Bakterilere bağlı olmayan toksik maddeler yenilmesine bağlı gıdâ zehirlenmeleri: Bu zehirlenmeler arasında mantar zehirlenmesi, midye, çavdar mahmuzu ve bakla, çimlenmiş patates zehirlenmeleri zikredilebilir.

Diğer zehirlenme sebepleri: Yılan, akrep, örümcek, arı ve karınca gibi hayvanların sokmasına bağlı zehirlenmeler olabilir. Bu zehirlenmelerin bâzıları tehlikeli olmayabilir. Fakat engerek yılanı ve akrep sokması tehlikelidir. Öldürücü olabilir. Hemen tedbir alınması gerekir.